Elaíze Farias es originaria del estado de Amazonas, en la región norte de Brasil (Amazonía brasileña). Es periodista por la Universidad Federal de Amazonas (UFAM). Tiene una especialización en Etnodesarrollo del Departamento de Antropología de la misma institución. Trabajó en periódicos de Manaos, capital de Amazonas, como A Crítica, Diário do Amazonas y Amazonas em Tempo. Se especializó en la producción de informes socioambientales en la Amazonía, centrándose en los pueblos indígenas y tradicionales, los impactos de grandes obras (hidroeléctricas, mineras, etc.) la florestaamazónica y los modos de vida de sus poblaciones, la crisis climática, las violaciones de los derechos territoriales y los derechos humanos etc. Es cofundadora de la agencia Amazônia Real, con sede en Manaos. Entre los premios que ha recibido, están el Premio Embratel Press, por su artículo “Cheia do Século”; el Premio Onça-Pintada de Periodismo y el Premio Fapeam de Periodismo Científico, otorgado por un reportaje especial sobre el ‘sauim-de-coleira’, un primate endémico de Manaos amenazado de extinción. Entre los premios recibidos por la agencia Amazônia Real se encuentra el Premio de Periodismo Rey de España 2019.
Zein dira ingurumen-kazetaritzaren egiteko nagusiak?
Egungo ingurumen-kazetaritza jada ez da mugatzen ekologia, biodibertsitatea edo naturaren gisako gaietara. Amazônia Real agentziaren –neu naiz horren fundatzaileetakoa, Kátia Brasilekin batera– artikulu guztiek lotura bat ezartzen dute ingurumen agendaren eta justizia soziala, herrialde tradizionalen (herri indigenak, komunitate quilombolak, komunitate “ribeirinhak”, etab.) bazterkeria, enpresa handiek (agronegozioak, meatzaritzak, errepideak, zentral hidroelektrikoak) ingumenean eragindako mehatxuengatik eratorritako desberdintasun sozialak, klima larrialdiak amazoniar herrialdeetan duten inpaktua eta gisako gaien artean.
Ikuspegi askotarikoago eta konplexuagoa aurkezten dugu artikuluetan tokiko eta eskualdetako biztanlerien ingurumen- eta gizarte-harremanen gainean. Mehatxupean diren talde sozial eta etnikoen istorioak kontatzen ditugu, desberdintasunen eraginpean zaurgarri direnak, finantza-sistemak baliabide naturalez egiten duen ustiapen suntsitzaileak izaki, irabaziak besterik ez baititu bilatzen, eta bost mendeko etengabeko kolonizazioaren emaitza. Errefuxiatuez, haurren kontrako indarkeriaz eta genero kontuez aritzen gara.
Amazônia Realen, kontakizunak pertsonaietatik eta euren istorioetatik abiatzen dira. Pertsonaia ikusezin horiek sakontzera eramaten gaituzte gure erreportajeetan. Giza eskubideen urraketak, lurralde eskubideenak, mehatxuak, lur publikoen inbasioak, baso-soiltzea, nekazaritzako gatazkak eta gisako gaiak ikertzen ditugu.
“Amazoniar florestaz, hango ibai eta lurrez hitz egitea bertan bizi diren eta eremu horiek babesten dituztenez ere hitz egitea bada”
Zerk egiten du berezi amazoniar floresta?
Duela gutxi Manaoseko ekitaldi batean irakurri nuen testu baten zati baten bidez erantzungo diot galderari:
“Naturagatik egiten dugu guztia, geuregatik ari gara egiten. Amazoniar florestaz, bere ibai eta lurrez hitz egitea bada bertan bizi diren eta eremu horiek babesten dituztenez hitz egitea ere: herri indigenez. Arbasoen gerlari-senean oinarrituz 500 urte baino gehiagoz eutsi izan dioten herri horien ezagutza balioan hartzea da. Brasilgo bi buruzagi handi aipatuko ditut: Ailton Krenak eta Davi Yanomani.
Krenak-ek dio ‘planeta ahitzeko zorian gaudela’ eta ‘denak berdin direla zaurgarriak’. Hori ez da diskurtso isolatu bat. Klima kontuan adituak diren zientifikoek ere ohartarazi zuten. Beste lider indigena handi batek, Davi Yanomanik, pentsamendu oso bortitz eta kezkagarria adierazi zuen, ‘iraganeko gerra gertatuko dela’ uste baitu.
“Eurek [naturaren eta herri indigenen arerioak] geure artean borrokatu dezagun nahi dute, floresta babesteko jada inor ez dadin gera”. Davik dio hori amarru bat dela, “soilik napë-ak [ez-indigenak] bizi daitezen nahi dutelako”.
Baina hau ere esaten du Davik: “Beldurrik gabe erreakzionatuko dugu, lurraren, uren, florestaren bizitza zaintzeko eskubidea dugulako. Hori egiten dugu, baina ez bakarrik Yanomani herriaren bizitzagatik. Hiriko jendearen bizitzarengatik ere bada”
Esan nahi baita, herri indigenak, arrazismoa, erasoak eta erailketak jasan arren, ‘zurien’ (ez-indigenak) bizia salbatzeko ere ari direla floresta babesten”.
Floresta, beraz, dena da. Euri-lainoak sortzen ditu eta klima erregulatzen du, beste eskualdeetara doan ur maila kontrolatzen du; beste ekosistema batzuk elikatzen ditu, eta hezetasun-iturri da beste kontinente batzuentzat. Amazoniar floresta gizateriaren beraren bizitza da egun, eta, batik bat, datozen belaunaldiena.
“Dena eredu neoliberal batean oinarritutako garapenaren izenean justifikatzen da”
Amazoniako azken krisiaren arduradun da Bolsonaroren egungo gobernua?
Brasilgo Estatuak irabaziak lortzeko lehengaien hornitzaile izateko besterik ez du ikusi natura eta Amazoniaren aberastasuna, alegia, “garapena” deritzonerako. Naturaren eskuratze esklusibo eta desberdintasunezkoan, baten batzuen mesederako baino ez denean, oinarritutako aurrerabideari buruzko ikuspegi bat da, garaiotan lekuz kanpo dagoena. Ekosistema suntsitua eta kolapsatua izateko arriskuan da. Gizabanakoen eta gizabanakoak ez direnen populazioak desagertzeko arriskuan dira. Ez da Brasilgo eta Amazoniaren historia luzean aparatu instituzionalak bere aberastasun naturala errespetatu izan duen esperientzia askorik.
Alabaina, herrialdearen egungo aldian, Jair Bolsonaroren gobernuaren agindupean, Amazoniak aurrekaririk gabeko erasoa jasan du herrialdean diktadura militarraren amaiera ondorengo irekiera demokratikoaz geroztik, hots, 1985etik. Amazoniar eskualdea izan da Bolsonaroren helburu nagusietakoa. Florestaren arerioen eta tokiko biztanleen mobilizazio sinkronizatua gertatu da, eta ondorioak indarkeria, erosa, arrazismoa, bereizkeria, indigenen erailketak, haien lurren inbasioa eta praktika neokolonizatzaileak izan dira. Praktika horiek Brasilgo gobernuaren politika zahar bat –hemendik “integrazionista” gisa ezagutzen dena– berreskuratzeko ahaleginetik hasi eta herri indigenen ebanjelizazioraino –konnotazio erlijioso fundamentalista bortitzarekin– iritsi dira.
Dena eredu neoliberalean oinarritutako garapen baten izenean justifikatzen da, esklusiboa inondik ere, eta onurak sektore ekonomiko handiari bakarrik dakarzkion “progresoaren” kontzeptu batean: meatzaritza, hidroelektrikoa, egurketariak, monolaborantzak, landare exotikoen hazkuntza (adibidez, azukre-kanabera) jatorrizko florestatan, nekazaritza, soia, eraikuntza-enpresa handiak, etab.
Zein dira suntsipenaren eragile nagusiak zure eskualdean?
Ugariak eta aldiberekoak dira Amazoniaren eta bere herrien kontrako erasoak, ondorio larri eta berehalakoekin. Amazoniar floresta, eskualdeko herritarren zati handi bat horren mende dena, legez kanpoko egurketarien, abeltzainen, nekazarien eta meatzarien jomuga da. Brasildarrak dira horietako asko, baina badaude atzerritarrak ere; Europako herrialdetako multinazionalak daude bertan, Hydro bezala, zeinaren akziodun nagusia Norvegiako gobernua den. Konpainia horrek istripu bat eragin zuen 2018an Brasil iparraldean, eta mineral hondakinez kutsatu zituen Pará estatuko ibaiak.
Badira “grileiros” deiturikoak ere, hamarkadetan lur publikoak inbaditu eta euren aberastasuna legez kanpo, herritar sentiberenen aurka indarkeria asko erabilita, eraiki zutenei deitzen zaie horrela eskualdean. “Grileiro” horiek gaitasun ekonomiko eta politiko handiko pertsonak dira, eta eragile publikoen eta gobernuko politiken ekintzetan eragin dezakete. Hori oso larria da, Brasilen praktika politikoa, hain zuzen nazioa gobernatzen duten botereena, ustelkerian eta mesede-trukean oinarritu izan baita.
Zer inpaktu du horrek eskualdeko biodibertsitatean eta herri indigenen krisi humanitarioan?
Inpaktuak fisikoak, sozialak, kulturalak eta espiritualak dira, beste hainbat injustizia eragiteaz gain, arriskuan jartzen dutenak ez bakarrik Amazoniako biztanleria indigena eta ez-indigena, baita planeta ere. Eraso horiek ez dira oraingo kontua. Brasilgo gobernuaren aurreko administrazioekin ere Amazoniako bazterturiko populazioak urratuak zituzten dagoeneko euren eskubideak. Une honetan, ordea, garbi dago herrialdean iraganean ziren mehatxuak gainditu egin dituztela oraingoek eta Jair Bolsonaro presidentearen gobernuko agendaren logika menperatzen dutela.
Amazoniako populazioak, oihana, ibaiak eta biodibertsitate aberatsa oztopo dira egun irabazien izenean Amazoniatik aberastasuna ateratzea bilatzen duten finantza-interes handientzat, eta kalteak eta suntsipena besterik ez dituzte uzten hemen. Hori dela eta, Amazonian bizi diren giza taldeak, eurek halaxe nahita isolaturik bizi diren herri indigenak, kasu, desagertzeko eta ezabatuak izateko arriskuan daude. Populazio horien biziraupenerako eskubidea deuseztatzeko gobernuaren metodoa da beren lurraldeak okupatzea, kontaktua bultzatzea eta haien lurren babesari amaiera ematea. Gizarte ez-indigena batekin kontaktua izatea haren desagerpenerako bidea izan daiteke, dela sortzen diren gatazka sozialengatik, euren familia-antolakuntza eteteagatik edo antigorputzik ez duten gaixotasunekin kutsatzeagatik.
Brasilgo herri indigenek badute ahotsik Amazoniako oihanari buruz?
Herri indigenen erantzun kolektiboa florestaren alde etengabea da eta ez du askotan ikusgarritasunik. Ez da oraingo gauza, ezta ere berria. Europako inbaditzaileak etortzez geroztikoa da, duela 500 urte baino gehiago, bizirik atera ziren eta euren lurren, sarraskien, gaixotasunengatiko kutsadurei, ebanjelizazioari, katekizatzeari eta etengabe eguneratzen diren kolonizazio-praktika multzo osoari aurre egin zioten populazioen bitartez. Herri indigenen “ahots” deitzen dena adierazteko euren moduak dira, euren pentsamenduak, iritziak eta eskubideen aurkako eta horiek aldezteko borroka ezagutzera emateko hainbat tresna erabiliz. Belaunaldi berriak bitarteko teknologikoak menperatu nahian dira euren mobilizazio moduak jakitera emateko. Sare sozialetan daude, Interneten, komunikabideak, eztabaida-foroak. Badituzte aliatu ez-indigenak, baina, batez ere, euren istorioen protagonista izatearren borrokatzen dute. Floresta, ibaiak eta lurraldea dira herri indigenen etxea. Natura ez da soilik gizateriaren zerbitzurako den izaki bat, gizateriaren zati integrala da; gizateria bera da. Baso bat, erreka bat edo lur zati bat dira herri indigenen familia, beste hainbat herrik ere euren narrazioetan kontatzen duten legez.
“Herri indigenek, eta populazio tradizionalek, paradigma-aldaketan lagundu dezakete gero eta krisi klimatiko eta indarkeria sozial handiagoko testuinguruan”
Uste duzu “ingurumen arazoek” astindu egiten dutela gizartearen garapena eta ongizatea?
Herri indigenek eta Amazoniako populazio tradizionalek eraldaketa zibilizatzailea eta paradigma-aldaketa eragin ditzakete, gero eta krisi klimatiko eta gizarte-indarkeria handiagoa dagoen testuinguruko munduko erronka handien aurrean. Talde sozial horiek dute gaitasuna bestelako bizimodu batzuk planteatzeko, eta naturarekin duten harmoniazko eta begirunezko esperientzia inspirazio-iturri izan daiteke munduko beste leku batzuetarako, “garapenaren” erretorika kapitalista, esklusibo eta suntsitzailea gezurtatzen dutelarik. Duela mendetatik nagusi den eredu ekonomikoak giza- nahiz ingurumen-suntsiketa handia ekarri du; talde txiki bat bakarrik, diru askokoa bera, da onuraduna. Eztabaida sakona da hori, jakina, eta elkarrizketa batean ez da horretako tarterik. Hausnarketa zehatzago eta sakonagoen beharra dago, are egun gaudenera eraman gaituzten baldintza historiko guztiak berreskuratuko dituenena. Ezin da ahaztu arazo hau guztia dominazio kolonialean oinarritzen dela, europarrak beste mundu batzuetako baliabide naturalen ustiapenaren bila atera zirenetik, desjabetzea eta arpilatzea lagun.
Zergatik eta nola arduratu behar litzateke Europa Amazonia bezalako horren ekosistema baliotsua zaintzeko?
Brasilgo gizarte eta ingurumeneko agendak gero eta toki gehiago du nazioarteko eztabaidetan, herrialdean erregimen demokratikoa ezarri zenetik aurrekaririk gabeko mehatxuengatik, hain zuzen Jair Bolsonarok boterea hartu zuenetik. Konplexua litzateke testuinguru politikoa aztertzea Bolsonarok ingurumenarentzat eta hori babesten duten populazioentzat hartutako erabaki kaltegarrien goranzko dinamikaren aurrean. Adibideak begi-bistakoak dira: baso-soiltzearen handitzea; oihaneko suteen gorakada, populazio tradizionalen eta indigenen eskubideak kentzea; ingurumeneko legeen erlaxazioa; gatazka sozialen areagotzea, etab.
Testuinguru global batean, garrantzitsua da erreakzio eta mobilizazio bat florestaren defentsan, baina ez bakarrik amazoniar bioma osatzen duena, badira beste garrantzitsu batzuk ere beste kontinentetan, zeinaren mende baitago klima-oreka. Amazoniaren kasuan, funtsezkoa da beste herrialdeetako jendeak informazio-iturri sinesgarriak aurki ditzan, ahal bada Amazonian bertan aritzen direnena. Garrantzitsua da baita europar herrialdeetako herritarrek desegin dezaten Amazoniari buruz duten ikuspegi estereotipatu nola estigmatizatua. Utz ditzatela albora kolonizazio garaitik euren iruditerian diren kontzeptu asko eta asko. Agian Europako jende gutxik jakingo du, baina amazoniar zuhaitzetatik (legez kanpo moztuak) ateratako zura gehiena beste kontinente batzuetara esportatzen da. Baita Europara ere. Bestitzez esanda, europarrek, zeharka, amazoniar florestatik ateratako zurez egindako altzariak ari dira erosten eta horiekin apaintzen dituzte euren etxe eta bulegoak. Ilegaltasun hori Brasilgo polizia- eta justizia-erakundeek ikertu izan dute, alabaina hain da konplexua ezen zaila baita gaizkileak identifikatzea. Agian, Europa bezalako beste herrialdeetako pertsonek euren gobernuei presio eginez gero lagun dezakete ilegaltasun hori salatzen. Beharrezkoa da ohartaraztea naturak mugak dituela eta Amazoniako zuhaitz soil baten ebaketak planetaren eremu zabal batean eragin dezakeela.